برجام؛ آخرین تلاش‌های احیای یک توافق

« تعهد ما به تحقق توافق، کاهش یافته است. » جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی آمریکا با بیان این نکته همچنین تأکید می‌کند: « دیپلمات‌های ما همچنان کار‌هایی باقی‌مانده برای تحقق توافق در پیش دارند.»

۱۷ ماه مذاکره بر روی آب

مذاکرات ایران و اعضای گروه ۱+۴ و آمریکا که با روی کار آمدن جوبایدن، دموکرات از سر گرفته شده بود چندی است که متوقف شده است؛ یعنی طرفین در شرایطی قرار دارند که نه، به نافرجامی برجام اشاره‌ای می‌کنند و نه، تلاشی در راستای ادامه جریان مذاکرات انجام می‌دهند. این دور از مذاکرات که در دولت دوازدهم با ریاست سیدعباس عراقچی مذاکره‌کننده ارشد ایران آغاز شده بود با پیروزی ابراهیم رئیسی متوقف شد تا رئیس جمهور اصولگرای ایران بتواند تیم هسته‌ای را با منویات و سیاست‌های دولت مطبوع‌اش منصوب کند و اینجا بود که علی باقری کعنی به عنوان سرتیم مذاکره‌کننده هیأت ایرانی راهی وین شد. با دستورکار ارائه شده به تیم مذاکره‌کننده ایران هفتمین و هشتمین دور مذاکرات ایران و اعضای گروه ۱+۴ و آمریکا، در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ در وین از سر گرفته شد و تا واپسین روز‌های بهمن ماه همان سال نیز ادامه داشت. از آن پس نیز پیام‌هایی میان ایران و آمریکا با واسطه‌گری تیم اروپایی برای تهران و واشنگتن به عنوان دو سوی اصلی جریان مذاکرات ارسال می‌شد. علی باقری کعنی و رابرت مالی یک بار نیز مذاکرات غیرمستقیمی را با واسطه انریکه مورا، معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در دوحه برگزار کردند که آن دیدار نیز بدون دستیابی به هیچ نتیجه‌ای، به کار خود پایان داد. اما چندی بعد اعلام شد ایران و آمریکا و اعضای گروه ۱+۴ بار دیگر مذاکراتی را در وین و محل شناخته شده مذاکرات هسته‌ای ایران یعنی هتل کوبورگ اطریش برگزار خواهند کرد. مذاکرات ۵ روزه‌ای که با ارائه متن پیشنهادی جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به هیأت‌های حاضر در محل مذاکرات همراه بود؛ بنا بود هیأت‌های ایرانی و آمریکایی با بازگشت به پایتخت‌های خود، دیدگاه غایی‌شان را در رابطه با متنی که گفته می‌شد "متن نهایی طرف اروپایی" است را اعلام کنند-تروئیکای اروپایی از جمله غایبین این دور از مذاکرات بودند- متنی که در پاس کاری‌های مختلف میان تهران و واشنگتن نسبت به افزودن یا کاستن از برخی بند‌های آن هنوز به سرانجام نرسیده است. آنچنانکه جان کربی در قامت هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی آمریکا در پاسخ به سووال خبرنگاران در رابطه با زمان احیای برجام می‌گوید: « نمی‌توانم زمانی را برای تحقق توافق به شما بگویم، وقتی توافق حاصل شد همه از آن مطلع می‌شویم. مذاکرات، پس و پیش دارد ما هنوز به دنبال تحقق پیروی کامل متقابل برجام هستیم.»

کوره راه یک توافق

ناامیدی از دستیابی به توافق، حتی خوشبین‌ترین سیاستمدار جریان مذاکرات احیای برجام را نیز تحت تأثیر قرار داده است. جوزپ بورل، هماهنگ‌کننده مذاکرات وین و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با طرح این موضوع که مذاکرات بر سر توافق هسته‌ای ایران به جای نزدیک شدن نظرات، درحال فاصله گرفتن آرا است، تصریح می‌کند که « موضع‌ها نزدیک‌تر نشده بلکه فاصله گرفته‌اند و این «بسیار مایه نگرانی» است چراکه توافق ممکن است به کل به خطر بیافتد. » هرچند که مقامات کشورمان با طفره رفتن از اعلام موضع قاطع در مورد وضعیت فعلی مذاکرات می‌گویند: « ما در این زمینه برای دست یافتن به پایان خوش این ماراتن و اهداف مدنظر جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر مصالح و منافع ملی مسئولانه عمل کردیم. » ناصرکنعانی، سخنگوی دستگاه سیاست خارجی کشورمان با عنوان این مطلب که پاسخ ایران (به آمریکا) سازنده، شفاف و قانونی بود، می‌افزاید: « این پاسخ می‌تواند در صورت وجود اراده سیاسی متقابل زمینه‌ای را فراهم کند تا در زمان کوتاه جمع‌بندی مذاکرات انجام و توافق صورت گیرد. »

پاسخی که سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشورمان به آن اشاره می‌کند شامل تضمین‌های غرب نسبت به آینده وضعیت تحریم‌ها و بسته شدن پرونده اختلافات پادمانی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است؛ تهران بر بسته شدن این پرونده قبل از اجرای توافق جدید اصرار دارد اما آمریکا تأکید می‌کند که آژانس صرف نظر از سرنوشت توافق هسته‌ای باید بتواند به کار خود ادامه دهد.

در همین زمینه روزنامه تایمز اسراییل مدعی شد که نخست‌وزیر اسرائیل در گفت‌وگو‌های اخیرش با رئیس‌جمهور آمریکا و دیگر مقامات این کشور اطمینان یافته در مذاکرات وین، توافقی در زمانی قابل پیش‌بینی انجام نخواهد شد. به ادعای این روزنامه جو بایدن به یائیر لاپید، نخست‌وزیر اسراییل گفته است که « توافق هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی از روی میز کنار رفته است و در آینده‌ای قابل پیشی‌بینی امضا نخواهد شد. »

برجام بی‌فرجام و انبساط خاطر تل آویو و مسکو

بی تردید وضعیت فعلی جریان مذاکرات احیای برجام، مدل موردنظر اسرائیل و روسیه است. اسرائیل از آن جهت که تمایلی ندارد جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری از حضور یک رئیس جمهور دموکرات مسیر تعمیق روابط با جامعه جهانی و البته بیش از همه، اعراب را بپیماید؛ انعقاد پیمان ابراهیم با برخی از کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس و بعضی از کشور‌های عربی در همین راستا قابل تفسیر است و روسیه نیز معتقد است اگرچه ایران گازی برای صادر کردن به کشور‌های اروپایی ندارد اما با احیای برجام و رفع تحریم از نفت ایران، کشور‌های غربی را از موضع شکننده خود در نیاز به انرژی خارج می‌شوند و فرصت روس‌ها در بهره‌گیری از مقوله چانه زنی با وجود احیای برجام از دست می‌رود.

در این میان اظهارات برخی از مقامات کشورمان و افرادی چون محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران که می‌گوید: « بسیاری از کشور‌های اروپایی به ایران آمده‌اند و خواستار صادرات گاز از طریق ترکیه به اروپا شده‌اند. به همین دلیل کشور‌های اروپایی به این توافق چشم دوخته‌اند و‌امیدوار به امضای آن هستند. » قابل توجه است. موضعی که معلوم نیست با تکیه بر کدام یک از واقعیت‌های ذخایر انرژی ایران بیان می‌شود؛ براساس اظهارت جواد اوجی وزیر نفت« امسال هم (ما) به دلیل اینکه در سال‌های گذشته در صنعت گاز سرمایه‌گذاری نشده، کسری گاز داریم. » علاوه براین، آمار‌های رسمی وزارت نفت و شرکت ملی گاز نیز حاکی از آن است که از مجموع ۲۶۹ میلیارد مترمکعب گاز تولید شده در سال ۱۴۰۰، حدود ۲۳۸. ۵ میلیارد مترمکعب مصرف داخلی داشته و فقط کمتر از هفت درصد یعنی ۱۷ میلیارد مترمکعب به صادرات اختصاص یافته است. آنچه اروپا به آن نیاز دارد نیز گاز است و هیچ راهی برای رساندن آن از ایران در بازه زمانی زمستان امسال وجود ندارد. جالب است بدانیم کمبود گاز در ایران موجب شده است ما در زمستان سال گذشته و در زمان اوج مصارف خانگی، فلکه‌های گاز خود را بر روی عراق و ترکیه که تنها واردکنندگان گاز ایران هستند، ببنددیم. علاوه براین، دومین دارنده مخازن گازی جهان به سبب سال‌ها تحریم از امکان بهره‌برداری و صادرات گاز خود نیز، برخوردار نیست. یعنی نه تجهیزات متناسبی برای بهره‌برداری از مخازن گازی ایران و وجود دارد و نه خط لوله کافی برای ارسال گاز موردنظر به کشور‌های دیگر. در رابطه با تأسیسات لازم برای تولید و صادرات گاز طبیعی مایع (LNG) نیز، ایران به جهت همان مقوله تحریم‌ها که به آن اشاره کردم از توانایی ملزومه برخودار نیست. در همین رابطه نیویورک تایمز می‌نویسد: «حتی با احیای برجام و لغو تحریم‌ها نیز خیلی بعید است شرکت‌های نفتی بین‌المللی تا سال ۲۰۲۴ وارد همکاری با ایران برای تولید LNG شوند چراکه ممکن است با پیروزی یک کاندیدای جمهوری خواه در انتخابات آینده ریاست جمهوری امریکا شرایط دوباره تغییر کند. ». به عبارت دیگر با وجود اینکه ایران چهارمین ذخایر بزرگ اثبات شده نفت جهان را در اختیار دارد، ورود نفت آن به بازار در وهله نخست می‌تواند به پایین نگه داشتن قیمت‌ها کمک کند و در نهایت هم بتواند صادرات نفت خام ایران را به بیش از دو میلیون بشکه در روز برساند که بیش از دو برابر میزان صادرات کنونی آن است.